Od razu przyznaję się, bez bicia, że próbuję dotknąć tematu, o którym mam skąpe pojęcie. Liczę, iż odezwie się ktoś w nim obeznany – niechby i nawet z oburzeniem. Chodzi mianowicie o emocje.

Na początek dygresja z pogranicza oczywistości (wrogom dygresji wolno ten akapit pominąć). Zdrowy człowiek ma do dyspozycji pięć zmysłów. Uważa się, że wzrok i słuch są najważniejszymi, za pomocą których odbieramy świat. Czy też zwróciliście uwagę na to, że tylko pozostałymi coś czujemy? Czujemy zapach, czujemy smak, no i dotyk, a w obrębie tego zmysłu temperaturę, wilgoć, fakturę, twardość itd. Zdaję sobie sprawę, iż w kontekście zmysłów mówienie, że coś się czuje, może być jedynie utartym zwrotem frazeologicznym. Można go zastąpić innym, np. odbieram zapach, rozpoznaję smak, doświadczam dotyku. Jednak to, że używamy słowa: czuję, lub wyczuwam musiało się przecież skądś wziąć. Dlaczego więc najważniejszymi zmysłami nie czujemy?

Nie o takim czuciu jednak chciałbym tutaj napomknąć. Chodzi mi bowiem o uczucia, jakie przeżywamy, a w szczególności o emocje. Niemniej warto pamiętać, że wiele emocji bywa reakcją na bodźce przekazane właśnie przez nasze zmysły. Piękny krajobraz o zachodzie słońca, nieznośny hałas o świcie, woń zepsutej ryby, słodycz wykwintnego deseru, lub muśnięcie skóry jedwabnym szalem… to może obudzić różnorakie emocje. Zbliżmy się jednak do tego, czym chcę się zająć. Tytuł sugeruje pewne oddziaływanie sfery uczuciowej na sferę racjonalną. Zanim przejdę do moich refleksji, pozwolę sobie o czymś wspomnieć.

Z tego, co mi wiadomo – filozofowie (zwłaszcza najdawniejsi) byli raczej niezadowoleni z tego, iż ludzie (a więc oni też) posiadają emocje, afekty i namiętności. Najchętniej, dla niezakłóconej swobody myślenia, wyrugowaliby je doszczętnie. Zdawali sobie jednak sprawę, iż to niemożliwe. Zalecali zatem panowanie nad emocjami, a czasem podpowiadali, jak. Siłą rozumu, rzecz jasna. Taki, przykładowo, Demokryt sformułował taką oto paralelę: sztuka lekarska leczy choroby ciała, a mądrość uwalnia duszę od namiętności. Zasadniczo, nawet jeśli mędrcy zgadzali się, że uczucia to część naszej natury, to sytuowali emocje w kontrze do rozumu. Rozumowi zaś przypisywali rolę przewodnią i nadrzędną. No dobrze, nie wszyscy. Ciekawostka: znalazłem gdzieś informację, że David Hume wychwalał emocjonalną sferę człowieka i to jej przyznawał zwierzchność – stwierdził bowiem: Rozum jest i winien być tylko niewolnikiem uczuć i nie może mieć nigdy roszczenia do innej funkcji niż do tego, żeby uczuciom służyć posłusznie. Wymienił, jak widać, władcę na tronie, lecz nie zlikwidował opozycji obu sfer.

Tymczasem filozof i wybitny specjalista od emocji, Ronald de Sousa dowodził, iż biegunowe ustawianie emocji i rozumu, a szczególnie uważanie emocji za irracjonalne jest przesadnym uproszczeniem i nie broni się w świetle współczesnych badań.

Strefa uczuć

W potocznym i poetyckim języku, siedzibą uczuć jest serce. O takiej lokalizacji zdecydowało zapewne jego silniejsze bicie w chwilach emocjonalnego rozpalenia. A co na to prozaiczna wiedza medyczna? Dwa obszary mózgu odpowiadają za zdolność wyrażania uczuć, mianowicie pień mózgu i układ limbiczny, który oplata pierścieniem górną część wspomnianego pnia. Tam rodzą się uczucia, po czym wpływają na ludzkie zachowania, a także fizyczne (cielesne) reakcje towarzyszące, np. palpitacje serca, rumieniec, ucisk w żołądku, szum w uszach, sparaliżowanie, słabość, rozszerzenie źrenic, drżenie rąk itp.

Jest jeszcze jeden obszar mózgu związany z uczuciami: ciało migdałowate. W nim przechowywana jest pamięć emocjonalna człowieka i ma ono duży wpływ na inteligencję emocjonalną, czyli to, jak wygląda znajomość i rozpoznawanie własnych emocji, motywowanie i kierowanie się nimi, nawiązywanie związków uczuciowych z innymi ludźmi itd.

Okazuje się przy tym, iż ze względu na różnice w budowie mózgu u obu płci, odmiennie prezentuje się chociażby intensywność emocji. U kobiet lewa i prawa półkula mózgowa są lepiej połączone (skomunikowane), przez co pozytywne uczucia przeżywają silniej i szybciej, niż mężczyźni. U mężczyzn gorsze połączenie lewej, racjonalnej i logicznie myślącej półkuli z prawą, zajmującą się emocjami – skutkuje skłonnością do wybuchów emocji, których nie zdołano na czas ogarnąć racjonalną kontrolą. Coś w ten deseń zauważył swego czasu Fryderyk Nietzsche: Jednakie u mężczyzny i kobiety uczucia różnią się przecież w tempie: dlatego nieporozumienia między mężczyzną a kobietą nie ustają.

Co czuje człowiek

Kto myślał, że już wyłożę swoje, temu chwała, iż myślał, choć się mylił. Postanowiłem bowiem wcześniej skrótowo przedstawić, co targa człowiekiem. A miotają nim procesy emocjonalne o różnym charakterze. Względna zgoda panuje co do tego, iż emocje nadają jakość ludzkiemu poznaniu i działaniu, wartościują czyny, przedmioty, zjawiska, nas samych i innych ludzi. Określają przy tym znaczenie tego, co owe emocje wywołuje. Jedne są pierwotne i odnoszą się do niższych, podstawowych potrzeb biologicznych; drugie są wtórne, o charakterze społecznym i odnoszą się do wyższych wartości i wiedzy. Jednakowoż nazwy, które odnoszą się do sfery uczuć, a których w języku potocznym często używa się zamiennie, traktuje jak synonimy, w rzeczywistości psychologicznej bywają klasyfikowane jako odrębne pojęcia o innej zawartości. Na czym polegają różnice?

Uczucia. Wyrażają i odzwierciedlają stosunek człowieka do pewnych zdarzeń, ludzi, rzeczy w otaczającym świecie. Uczucia są interpretacją emocji, dokonywaną w oparciu o zakodowane w pamięci doświadczenia i wzorce kulturowe, które narzucają ocenę sytuacji. Tą samą emocję można różnie rozumieć. Skok adrenaliny, szybsze tętno oraz pobudzenie układu nerwowego będziemy interpretować jako panikę, lęk, strach lub obawę zależnie od nasilenia emocji i rozpoznania wywołujących ją bodźców. Rozpoznanie emocji, jako określonego uczucia wiąże się z nadaniem jej odpowiedniego znaczenia (połączeniem z konkretnym pojęciem), a to uruchamia skojarzenia o wydźwięku kulturowym i może motywować do stosownych działań. Dodajmy jeszcze słowo o uczuciach wyższych; zalicza się doń uczucia moralne (etyczne), intelektualne i estetyczne.

Afekty. Przeważnie są to uczucia nagłe, gwałtowne, wywołane silnymi bodźcami zewnętrznymi. Znajdziemy wśród nich radość, rozpacz, gniew, strach itp. Wyrażają się wespół z wyraźnymi reakcjami fizjologicznymi i ograniczają racjonalność czynów. To głównie wobec tych uczuć żywili niechęć starożytni mędrcy.

Emocje. Nazywane też stanami afektywnymi, są zazwyczaj skutkiem jakiegoś zdarzenia. Uczucia to mocne, ale stosunkowo nietrwałe; czasem nawet nieświadome. Posiadają silne zabarwienie i wyraźną wartość: pobudzenie pozytywne lub negatywne. Emocje pozytywne skłaniają do podtrzymania wywołujących je działań lub kontaktu z czymś, co je budzi – chyba, że wymagałoby to trudu, poświęcenia, albo ryzyka. Emocje negatywne zaś (co zrozumiałe) prowokują do ukrócenia kontaktu z ich źródłem. Wyjątkiem są sytuacje, gdy zagrożona jest samoocena człowieka, wówczas potrafi on ponawiać kontakt z czymś, co budzi nieprzyjemne uczucia, bo chce osiągnąć pewien ważniejszy od tego cel. Bywają także ambiwalentne uczucia, jednocześnie pozytywne i negatywne (jak u człowieka, którego zła teściowa roztrzaskała się w jego nowym aucie). Takiemu rozdarciu towarzyszą niejednoznaczne zachowania, powolne i niekonsekwentne działania i nierzadko zaburzenia funkcji narządów wewnętrznych. Ogólnie rzecz biorąc, emocje mają trzy składniki: wyraz mimiki, pobudzenie fizjologiczne i subiektywne doznanie.

Nastroje. Mają mniejsze nasilenie, spokojny przebieg i trwają dłużej niż emocje. Za przykłady można tu wymienić: smutek i wesołość, zadowolenie i irytację, niepokój i dobrostan wewnętrzny, tęsknotę oraz uczucie samotności.

Namiętności. Inaczej mówiąc stałe ciągoty do przeżywania pewnych nastrojów i afektów w związku z określonymi celami człowieka. Namiętności cechuje duża siła pobudzająca. Wytyczają kierunek myślom, pamięci i innym procesom psychicznym. Typowe dla młodego wieku, z biegiem czasu na ogół słabną.

Sentymenty. Takie postawy emocjonalne, które odnoszą się do trwałych sympatii, tudzież antypatii, kiedy cały czas czegoś nie lubimy, przez całe lata coś cieszy się naszym upodobaniem, lub zawsze coś nam smakuje.

Co to ja chciałem powiedzieć

Wszystko powyższe napisałem na końcu, w myśl zasady, że wstęp pisze się jako ostatni. I ucieszyło mnie, iż to, co znajdziecie poniżej, wydaje się z tym nie kolidować (aczkolwiek dopuszczam taką ewentualność). O czym to ja miałem… aha.

Wśród wielu działań, jakie podejmujemy, są i takie, w związku z którymi pojawiają się pewne uczucia. I tu pierwsze pytanie: czy emocje są skutkiem działań? Skoro nie towarzyszą każdej czynności, a nawet przy tych samych czynnościach raz występują, innym razem nie, to być może nie zachodzi zależność między czynem a uczuciem.

Czy jest może tak, że dopiero kiedy rozum oceni czyny, lub sytuacje np. jako dobre lub złe, zabawne, lub smutne to wówczas włączają się adekwatne emocje? W efekcie tego, iż pojęliśmy, co się stało i jaką to ma wartość, mózg dokonawszy tej analizy, uruchamia naszą chemiczną maszynerię emocji. Toby oznaczało, że odczucia są efektem tego, cośmy pomyśleli, lub co zdążył przeanalizować nasz rozum. Nawet wtedy, gdy odbyło się to tak błyskawicznie, że wręcz bez udziału naszego świadomego procesu myślowego. Czyż nie zdarza się nam, iż wskutek myślenia o czymś, budzimy określone emocje: smutek, radość, gniew, dumę itp.?

Jednakowoż bywa, iż coś dzieje się gwałtownie, lub sami działamy szybko, niejako automatycznie. I nie uruchamiając jeszcze rozumu, już coś czujemy. Po czym, dopiero w związku z tym uczuciem stwierdzamy, iż chyba zrobiliśmy coś złego, bądź stało się coś wesołego. W takim przypadku to uczucia stanowią swoisty probierz. Czyli rozsądek, umysłowa weryfikacja i klasyfikacja czynu okazują się następstwem silnych emocji, bez których być może o takie zastanowienie byśmy się nie pokusili. To musiałoby oznaczać, że uczucia są pierwotne, a rozum wtórny. Pod względem ewolucyjnym wydaje się to zasadne. Zwierzęta na pewno posiadają emocje, a niekoniecznie wykształciły zdolność do rozumowej oceny zajść i zachowań. Zatem należałoby przyjąć, że ocena np. naszego działania jest genetycznie zakodowana w sferze emocjonalnej, trochę jak mechanizm chemiczny, służący dobru gatunku, albo osobnika.

Czasami działamy w efekcie emocji, pod wpływem wzburzenia, zauroczenia, rozpaczy, tudzież euforii. Czy skoro emocja spowodowała późniejszy czyn, oznacza to, że nie zawsze  poprzedza on uczucie? Raczej nie. Gdyż uczucia, które nas pobudzają do działania, pojawiają się jako efekt, lub w związku z czymś, co się zdarzyło, nadal się dzieje, albo ma się stać. Jest więc jakaś sytuacja, na którą reagujemy emocjonalnie (i nie ważne, czy po analizie rozumowej, czy przed, czy bez). A w wyniku tych uczuć robimy coś, co znowu można poddać zdroworozsądkowej analizie i później jakoś przeżywać emocjonalnie.

A może jednak emocje są czymś funkcjonującym obok racjonalności, niezależnie, jakby dodatkowo. Przykładowo: rozsądek nie potrafi rozstrzygnąć czy zrobiliśmy, albo dzieje się coś złego. Jeśli brak nam pewności, lub przekonania, to wówczas emocje mogą wzmacniać i potwierdzać przypuszczenia rozumu. Co natomiast, gdy ani rozum, ani intuicja niczego nie podpowiadają? Wtedy przynajmniej uczucia nas asekurują przy ocenie sytuacji.

PS

Doczytałem, że wymieniony wyżej Ronald de Sousa uważał, iż emocje sprzyjają racjonalnemu myśleniu oraz działaniu, wspierając optymalne funkcjonowanie ludzi. Z kolei Jerzy Vetulani głosił, że: Emocje wyewoluowały po to, byśmy mogli szybko i bez zastanowienia podejmować decyzje w sytuacjach, w których nie ma czasu na namysł. Doszukałem się w tym potwierdzenia moich refleksji i było to dla mnie jak komplement, aż się wzruszyłem. Ale nie będę się nad tym rozwodził, bo – jako rzekł Voltaire: Im bardziej mnie coś wzrusza, tym trudniej mi to wyrazić.

Kłaniam, Martinus